Πένθος: Και μετά τι;

Η ανθρώπινη διαδρομή επάνω στη γη έχει λεχθεί και από πληθώρα φιλοσόφων, αλλά πλέον το αποδέχεται από νεαρή ηλικία όλο και περισσότερο μέρος του πληθυσμού, έχει αρχή μέση και τέλος.
Οτιδήποτε ξεκινά ( ή δημιουργείται ή γεννάται) είναι καταδικασμένο να ζήσει διαδραματίζοντας την δική του αυτόνομη πορεία, αλλά παράλληλα είναι «καταδικασμένο» κάποια στιγμή να σταματήσει να υφίσταται, τουλάχιστον με τα υλικά χαρακτηριστικά που το γνωρίζαμε.

Γράφει ο Ανδρέας Σταματόπουλος, Ψυχολόγος του ΚΔΑΠ μεΑ «Ηλίανθος»

Προφανώς σε αυτή την μοίρα υπόκειται και ο άνθρωπος. Ωστόσο, ο άνθρωπος έχοντας έτσι και αλλιώς την ιδιαιτερότητα της νόησης και της σκέψης  μεταξύ των υπόλοιπων όντων, βιώνει πολύ διαφορετικά αυτό τον αποχωρισμό της υλικής υπόστασης, μέσα από την διαδικασία του πένθους. Το πένθος θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα κοινωνικό και πολιτισμικό κατασκεύασμα του ανθρώπου μέσα  στο πέρασμα του χρόνου. Για κάθε πολιτισμό το πένθος έχει μια συγκεκριμένη τελετουργία, αλλά και μια συγκεκριμένη σημασία. Ωστόσο η διαδικασία αυτή πλέον έχει τεθεί υπό την ανάλυση της λογικής ιδιαιτέρως από την επιστήμη της ψυχολογίας και θα προσπαθήσουμε να πραγματοποιηθεί μια ανάλυση που θα συνδέει την διαδικασία αυτή με το νόημα των ημερών της Μεγάλης Εβδομάδος και της Αναστάσεως που σε μερικές ημέρες θα κληθούμε οι ορθόδοξοι να διαχειριστούμε με τους εαυτούς μας.

Μιλώντας λοιπόν για το πένθος, χρειάζεται να προσδιορίσουμε και να συζητήσουμε λιγάκι τα 5 βασικά στάδια του πένθους που συναντώνται σχεδόν στην πλειοψηφία των περιπτώσεων πένθους. Αρχικώς, εντοπίζεται το στάδιο της Άρνησης. Σε αυτό το στάδιο το άτομο που πενθεί δεν δέχεται με τίποτα την νέα πραγματικότητα που έχει προκύψει. Ουσιαστικά μιλάμε για το πρώτο ‘αμυντικό τείχος’ του ανθρώπου, την πρώτη συναισθηματική του αντίδραση. Στο συγκεκριμένο στάδιο μπορεί να συναντήσουμε και συμπεριφορές όπως κατάρρευση, τάσεις φυγής, ουδετερότητα ή πλήρη συμμετοχή και ενσυναίσθηση στις διαδικασίες που ακολουθούν τον θάνατο. Όλες αυτές οι συμπεριφορές έχουν ως κοινό στόχο την διαχείριση του άγχους του πενθούντα, απλά χρειάζεται να θυμόμαστε πως κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και διαχειρίζεται με τον δικό του μοναδικό τρόπο τα ζητήματα που προκύπτουν.

Περνώντας στο δεύτερο στάδιο, μιλάμε για τον θυμό που αισθάνεται το άτομο που πενθεί. Εδώ παρατηρούμε την σταδιακή αντίληψη της πραγματικότητας, πως το γεγονός αυτό είναι μη αναστρέψιμο με αποτέλεσμα να παρατηρείται έντονος ψυχικός πόνος και να θυμώνει αναζητώντας παράλληλα στόχο ανάληψης της ευθύνης του γεγονότος, ενώ συχνά συναντάμε και σωματικές αντιδράσεις σε αυτό το στάδιο όπως έλλειψη ύπνου, απώλεια όρεξης και αίσθημα κόπωσης. 

Στο τρίτο στάδιο, αυτό της διαπραγμάτευσης, το άτομο αναρωτιέται εάν θα μπορούσε να έχει παρέμβει εγκαίρως και να είχε αλλάξει επομένως την εξέλιξη των πραγμάτων. Κυριαρχεί η σκέψη πως σίγουρα θα υπάρχει κάποια εναλλακτική που δεν έχει αξιοποιηθεί ώστε να αποσυρθεί το επώδυνο συναίσθημα, αλλά μάταια.

Το επόμενο στάδιο είναι και ένα εκ των πιο σημαντικών και είναι αυτό της κατάθλιψης. Το άτομο έχει πλέον συνειδητοποιήσει το γεγονός της απώλειας και έρχεται αντιμέτωπο με όλα τα αρνητικά συναισθήματα που περιγράφουν την ουσία της απώλειας και εδώ ξεκινά η φάση της κατάθλιψης. Σε αυτό το στάδιο συνίσταται και επιδιώκεται η εκτόνωση από τον πενθούντα και παρόλα τα διάφορα πολιτισμικά πλαίσια που συναντάμε είναι κοινό χαρακτηριστικό η αναζήτηση αυτής της εκτόνωσης και από τα δυο φύλα, κυρίως μέσω της διεξόδου των δακρύων, ενώ παρατηρείται συχνά να επιδιώκει το άτομο να επιθυμεί να μιλά για το άτομο που έχασε. Κομβικό σημείο σε αυτό το στάδιο είναι η προσπάθεια να δημιουργηθεί η αίσθηση πως η ζωή προχωρά, αλλά μια ματαιότητα προκύπτει σε αρκετές περιπτώσεις που τα άτομα χρειάζονται περισσότερο χρόνο πένθους, ενώ δεν απουσιάζουν και ψυχοσωματικές διαταραχές ως επακόλουθα της κατάθλιψης.

Μετά το στάδιο της κατάθλιψης ωστόσο φτάνουμε στην απαραίτητη αποδοχή της απώλειας. Εμπεδώνει πλέον την απώλεια ως μόνιμο γεγονός και μη αναστρέψιμο. Το άτομο θυμάται πλέον ως ανάμνηση όσα έχει διατηρήσει στη μνήμη του για το άτομο που έχει φύγει από κοντά του. 

Μέσα από αυτή την πορεία των σταδίων που περιγράφηκαν, μπορούμε να διαπιστώσουμε πως σκοπός του πένθους δεν είναι η συνεχής ύπαρξη των ανθρώπων σε αυτό το στάδιο, αλλά να φτάσουμε στην αποδοχή, την συνειδητοποίηση της πραγματικότητας και να καλλιεργούμε την προσδοκία πως όλα θα προχωράνε διαχειρίσιμα.

Παράλληλα με το νόημα της Μεγάλης Εβδομάδας αλλά και της Αναστάσεως, που περιγράφουν ουσιαστικά μια διαδικασία πένθους με μυθολογικούς όρους, λόγω της εποχής που διαμορφώθηκαν και στην κοινωνία που απευθύνονταν, εξάγουν όμως ένα εξαιρετικά σύγχρονο μήνυμα. Την αποδοχή του πένθιμου γεγονότος, αλλά και την θετική προσέγγιση αυτού μέσα από την συνεχή διατήρηση στη μνήμη του εκλιπόντος και των θετικών του χαρακτηριστικών, όπως η Ανάσταση του Κυρίου μας δίνει το μήνυμα της συνεχούς προσπάθειας να ξεφύγουμε από μια σειρά αρνητικών γεγονότων που προξενούν πόνο και λύπη, ώστε να περάσουμε σε μια πιο θετική κατάσταση που μας ευφραίνει την ψυχή.

Κεντρική φωτογραφία: freepik